Ташкентпенен болды да компания 2 страница

Жан шыға салысымен марқұмның туыстары мен жақындарының қатты айғайлап жылауы бүкіл дүниежүзі халықтарына ортақ. Бұл рәсімнің қайғы күйінішін білдіруден бұрынғы мағынасы: «өлген адам бұл өмірден мүлде қол үзген жоқ, бәрін естіп біліп, сезінеді, сондықтан оған әлі де әсер етуге болады» деген көне түсінігін білдіреді[194].

Көне жан шақыру рәсімдерінің заман өте келе аруақты тебірентіп, мазалауға тыйым салуға байланысты жойылып, сарыны ғана сақталған:

Шақырғаным шаңқай түс,

Шалқалап келіп, үйге түс[195].

Яғни адамның жаны мен тәнінің ажырауын – өлім құбылысы ретінде түсінудің басы аруаққа табынудан бұрын-ақ пайда болып, кейінгі замандарға дейін жеткен. Оның сілемдері жыр өзегінде сақталған:

Жаны барды жайлауға,

Жатса да жерде денесі[196]...

Сыр бермей кетті жан көкем,

Жан шыққанша иектен[197].

Келе-келе өлгеннен сескену, оның жанына жағдай жасау туралы ой-түсініктер күрделеніп, бір жүйеге түсе бастаған.

Ерте рулық қоғамның жетілуіне байланысты жанның өлмейтіндігі туралы түсініктер белгілі бір арнаға тоғысып, аталар аруағы ұғымына жинақталған. Егер матриархатқа табиғат культі тән болса, көне патриархат дәуірінде аталар аруағы басымдық ала бастайды. Бұл, әсіресе, көне патриархаттың дамып, ру ақсақалдарының ерекше рөл атқарған кезінде күшейе түскен. Бұл кезеңде аталар аруағы «құдайлық», «киелілік» мән иеленген.

Археологиялық деректерге талдау жасай отырып, ғалым И.К.Ақышев аруаққа табынудың көне іздері қалайы дәуірінің өзінде-ақ пайда болғандығы жайлы ой-тұжырымдар түйіндейді[198]. Демек, сол кездің өзінде аруақтарды қайырымды етуге тырысып, киіммен, тамақпен, түрлі бұйымдармен қамтамасыз етіп, басына үй (пана) тұрғызған.

Жанның мәңгілік өлмейтіндігі туралы көне сенім дами келе күрделеніп, жан-жақты жетілу нәтижесінде дербес өмір сүруге қабілеті бар мәнге, аруақтар туралы ілімге дейін жетті[199]. Аталар аруағына дейінгі жан әлсіз, әрекеті шектеулі деп ұғынылса, аталар аруағы белсенді әрекет пен күш иеленіп, екі түрлі жағдайда көрсетілді: жақын-жуығын қолдап, қамқорлық көрсетеді, я болмаса, өштесіп, залал келтіреді. Мұның барлығы тірілердің оған деген қарым-қатынасының сипатына байланысты деп түсіндірілді.

Бұл жөнінде Ш.Уәлиханов: «Өлген адамның о дүниедегі хал-ахуалы жерленгендегі, жерленгеннен соңғы ырым-жоралардың салт-санаға тән бұзылмай орындалуына байланысты еді. Егер өлімнен кейінгі ырым-жоралар дұрыс орындалса, өлген адамның рухы жайбарақат күйге түсіп, өз үрім-бұтақтары мен туған-туысқандарына шапағатын тигізіп, жебеп жүреді, ал олай болмаған жағдайда жауығып, аруағы қарғап-сілейді»[200], – дейді.

Қазақ халқының жерлеу ғұрпы өзегінде көне түсініктердің сарқыншақтары мұсылмандықтың басымдық алуына байланысты бір ізге түсіп, ортақ заңдылықтар ретінде қабылданған.

Қалыптасқан салт бойынша өлім халіне жақындаған жасы келген я сырқат адамның алыс-жақын ағайын-туғандарына хабар беріліп, көзі тірісінде арыздасып, қоштасуға мүмкіндік тудыру, оның соңғы тілегін, тірілерге айтар аманатын естіп қалу парыз саналған. Осы сәттен бастап, адамды о дүниеге жөнелтудің дәстүрлі шарттары қатаң сақталып, бұлжытпай орындалуы қадағаланған. Ең алдымен иман калималары айтқызылып, жанның тәннен шығуы үшін қолайлы жағдайлар жасалған (аузына су тамызу, жастығын алу, көзін жабу, оқшаулау, т.б.).

Тиісті жөн-жосықтар түгел атқарылған адам мұсылманшылықта «иманы үйірілген» адам ретінде танылады.

Марқұмға тіленетін ең игі тілектің де мазмұны оның иманды болуы туралы ойлардан құралады:

Енді бізден пайда жоқ,

Иманың болсын жан жолдас[201].

Түрлі себептермен атқарылмай қалған тиісті жөн-жосықтың өкініші өлеңге сарын болып қосылады.

Аузыңа сусын бере алмай,

Басыңа жастық қоя алмай.

Ақ дидарын көре алмай,

Қапыда кеткен дүние-ай[202].

Оқшауланған марқұмның денесі жерленгенге дейін көзден таса етілмей, күні-түні күзетіледі де, үйдің жарығы қырық күнге дейін сөндірілмейді. Бұл зиянкестер қастандық жасауы мүмкін деген көне түсініктен туған.

Өлгелі жатқан адамның маңында толық тыныштық сақталып, жан шыққаны белгілі болған соң әйелдер қатты дауыс шығарып, жылайды.

Кісінің қайтыс болғандығы туралы қаралы хабарды оның жақын-жуығына бірден айта салмай, ауыр хабарға психологиялық тұрғыдан дайындап алып барып, жеткізу үрдісі қазақ халқының берік қалыптасқан ізгі дәстүрі болған. Ол жөнінде М.Әуезов: «Естіртудің мол ұшырасуы қазақ халқының жан дүниесінің тазалығын, қайғы көріп, қаралы болғанға қабырғасы қайысып, ауыртпалықты бірге көтерісетінін, оның адамның күйініш-сүйініштерін терең сезінген сыпайыгершілігін, көргендігін танытады» деп пікір тұжырымдайды[203]. Мәселен: «Жиреншеге Қарашашты естірту»[204] үлгісінде алдымен атасы, анасы, ағасы, інісі, баласы өлген қандай екен деп сұрап келіп, ең соңында әйелі өлген қандай екен?», – дегенде Жиренше жарының өлгенін түсінеді.

Жыл бойына азалы үй назардан тыс қалмай, жерлеуге келмегендер келіп, көңіл айтып, жұбатып отырған. Дүниеден озған адамның жасына, жынысына, қоғамдағы орнына байланысты естіртудің, көңіл айтып, жұбатудың мазмұнында өзгешеліктер болады. Көңіл айту, жұбатудың мәні: әркім өзінің сөз шеберлігіне қарай жылы сөйлеп, марқұмға иман тілеп, артындағыларға жақсылық, тіршілік тілеу. Онда тірлікке таяныш боларлық тұжырымдар түйінделіп, қаралы көңілге жұбаныш етерлік мәні бар ойлар ғана айтылады. Яғни: «Ауыр хабар алғашқы рет естілетін жерде құр қайғының бірін айтып, жараның аузын ашып қоймай, қазақтағы бауырмалдық, туысқандық, жан күйерлік жолымен соның емі сияқты жұбату да айтылады»[205].

Жұбату, көңіл айту үлгілерінің өзі қарапайым мағынадан күрделі ой-тұжырымға дейін өскен. Оны айтушы тұлғалардың кім екендігіне байланысты (ақын, аузы дуалы шешен, көпті көрген қарт, т.б.) көркемдік қуаты күшейеді.

Естірту, көңіл айту үлгілерінің әйгілі ақындар, шешендер айтқан көркем үлгілерімен қатар қарапайым үлгісі де сақталған.

Қарындасым, қарағым,

Мұнан былай налыма.

Аға менен жеңге бар,

Шүкірлік ет барыңа.

Тілегін тіле балдардың

Сая болар жаныңа.

Бағынышты болайық

Құдіреттің зарына[206].

Ал өлік шыққан үйде үш күн бойына тамақ пісірілмеуі – көне замандардағы түсініктермен тамырлас. Н.И.Гродеков мұның себебін Әзірейілдің жан алуға келгенде кереге көзінің қанға толып қалатындығы, яғни үйдің тұтастай таза еместігі туралы түсінікпен байланыстырса[207], Г.П.Снесарев оны жан туралы түсініктің көне сипатымен байланыстырады[208].

Ең көне замандардағы марқұм мүрдесінің тылсыммен байланысы туралы ұғымдардан туып, бүкіл ғұрып бойындағы сақтану, тазарту шараларының атқарылуына негіз болатын бұл түсінік ғұрыптың жерлеу, жөнелту, азалау рәсімдерінің өн бойында сақталады. Мысалы: мүрдені көму жүріп жатқанда бұрын өлік шыққан үй дереу басқа жерге ауыстырылып, марқұм мүрдесі жуылған жерге от қойып, тазаланған. Ол жерді қазып, үстіне топырақ үйіп, адамның, малдың баспауы қадағаланған, егер басса, ауруға шалдығады деп ұққан. Мұндай жер «арулаған жер» деп аталған[209].

Жерлеу ғұрпының ең маңызды құрамдас бөлігін құрайтын вербальді, сөздік формаларының (дауыс салу, дауыс айту, жоқтап жылау, жоқтау айту) өзегінде сөздің көне магиялық қызметі туралы түсінік сақталған[210]. Өйткені, сөз арқылы марқұммен сөйлеседі, оған игілік тілейді, кейінірек мұң-шерін шығарады, тәрбие-тағылым түйіндейді. Бұл мұсылмандық түсінікте де жалғасын тауып, Құран сүрелерінің киелілігі туралы оймен көмкеріледі[211]. Жоқтаушы өз сөзінде дұға арқылы марқұмға көмек етуді көптің есіне ұдайы салып отырады.

Өлген адам мүсәпір,

Мұқтаж болып тұрады

Оқыған аят-дұғаға[212].

Қабірі нұрға жайнасын,

Басына бұлбұл сайрасын.

Бағыштап Құран оқылық,

Маңғазым көрсін пайдасын[213].

Осыдан бастап ауық-ауық көрінетін сөзбен дауыс айтып жылау рәсімдерінде түрлі дәуірлерге тән таным элементтері араласып жүреді. Ол бастапқыда рәсімнің өзі, кейіннен оның сөздегі жаңғырығы ретінде көрінеді. Мәселен, бұған адамның дене мүшелерінің (қан, шаш, тырнақ, т.б.) магиялық мәні жайлы ұғымдарды айтуға болады.

Дәстүр бойынша өлген адамның әйелі, қыздары, апа, қарындас және келіндері шаштарын жайып салып, бүйірлерін таянып, ылғи да жылаумен болады да, көңіл айта келген әйелдер жағы да олармен бірге жыласады. Жылау үстінде марқұмның туған қыздары мен әйелінің шаштарын тарқатып жайып беріп, жетісі өткен соң қайтадан өріп беру рәсімдері жайлы Н.И.Гродеков[214], Х.Арғынбаевтар[215] түрлі мағлұматтар береді.

Сәнімді алдың сағатта,

Жайдырып менің шашымды[216].

Аппақ шашым жайылып,

Құсымнан қалдым айрылып[217],

Үзіліп түсті арқамнан

Ұзында шашбау шұбыртпаш[218], –

дейтін жоқтау жолдарындағы шаш жаю ұғымдары – ежелгі шашын жұлып, кесу, бетін тілгілеп, қан шығарып, денесін жарақаттау салттарының сарқыншақ түрі.

Л.Я.Штернберг көптеген халықтардағы осы рәсімді кеңінен зерттей отырып, адамның қаны мен шашы өмірдің негізгі элементі ретінде ұғынылып, марқұмның жанын қайта тірілтіп, қалпына келтіру үшін берілетін құрбандық ретінде жұмсалғандығын айқындаған[219].

Көне түркілерде де тек жесір емес, марқұмның бүкіл жақын-жуығы шашын жұлып, беті мен құлағын жаралағандығы жайлы түрлі деректерді ғалым Ә.Т.Төлеубаев келтіреді[220].

Киелі күштерді мейірлендіру мақсатында қан беру арқылы жан ауыстыруды көздейтін рәсімнің бірі – марқұм жатқан үйді 7 рет айналып, әр айналған сайын бетін тіліп, көз жасын қанымен араластыра жылау әдетінің сілемі жерлеу салты өлеңдерінде көркемдік тәсіл түрінде сақталған:

Көзімнен аққан қанды жас

Етегіме сорғалар[221].

Бұл түсініктің қазақ салтындағы көрінісі көне замандардан келе жатқан таным-түсінік іздері қазақ әйелдерінің «басым қаралы, бетім жаралы» дейтін ойларынан да аңғарылады. Бұл жағдай, әсіресе, марқұмды үйден шығарарда айқын көрінетіндігін Ы.Алтынсарин: «сүйекті шығарарда өлген адамның әйелдері ойбай салып, дауыс шығарады, оған ауылдағы басқа әйелдер де қосылады. Беттерін тырнап, қан қылады. Бастарына түскен қайғы-қасіретін жұрт алдында қаншалық күштірек көрсеткісі келсе, беттеріне де жара соншалық көп түседі»[222], - деп сипаттайды.

Бастамасқа шарам не,

Басыма салған қарам не?

Мен жыламай, кім жылар,

Бетімдегі жарам не?![223]

Яғни мұндағы қан шығару, бетіне жара салу ұғымдары «Қан – алғашқы адамдар үшін ең басты жандарының бірі және оның заттанған формасы»[224] дейтін түсініктің қалдығы. Түсінік пен салт жойылған соң ғұрыптық өлеңдердің мазмұнындағы көркемдік формулаға айналған.

Демек:

Қара бір шашым жаяйын,

Жаяйын да жияйын,

Қыналы бармақ, жез тырнақ,

Оны да қанға бояйын.

Албыраған ақша бет

Сүйегіне таяйын[225], -

дейтін сипаттаулардың мәні көне жерлеу рәсімдерінің табиғатымен тамырлас.

Қанды қуат беретін аса қажетті күш ретінде түсіну сілемдерінің жаңғырған сипаты «Қараүлек ананың жоқтауында» батыр образын сомдауға жұмсалса:

Қара қошқыл қан жұтып,

Қан жұтпаса шерленген[226], -

немесе Кеңгірбайды жоқтауда:

Қабырғадан қан келсе,

Қажымай оған күледі,

Толарсақтан қан келсе,

Қажымай оған күледі[227], -

деп, мадақтау тәсілі ретінде алынған.

Жерлеу ғұрыптарындағы әйелдердің бетін қаншалықты жаралап, неғұрлым көп қан ағызса, өлген адамға соншалықты берілгендігін, жақсы көретіндігін танытады деген түсінік элементтерінің XIX-ғасырдың аяғына дейін жалғасқандығын, егер ол жесір тарапынан іске аспаса, зорлау фактілерінің болғанын зерттеуші Г.Д. Баялиева келтіреді [228].

Негізінен, бұл салттың жойылуына мұсылмандық көзқарастардың дамуы әсер еткен. Өйткені, мұсылмандық шарт бойынша: адам баласының өз денесіне жарақат салуы күнә деп есептеліп, ақыретте жауапқа тартылады деп сақтандырылады.

Ежелден күні бүгінге дейін қатаң сақталатын міндетті рәсім тазарту шараларына байланысты. Алдымен марқұмды жуындырады да, мүрдені үш рет аударып, тазалап жуып, кебіндейді. Кебіннің етек-жеңі, жағасы болмайды, ол қиылмайды, тігілмейді, тек оралады. Ер адамның кебіні оңнан- солға, ал, әйелдікі солдан оңға қарай оралады. Кебінделу – адамның бұл дүниеден қол үзуінің басты белгілерінің бірі екендігі жайлы жоқтау жолдарында былайша өрнектеледі:

Желмаяға міндің ғой,

Жағасы жоқ, жеңі жоқ.

Үш қабат көйлек кидің ғой[229].

Артыңда қалып мен сорлы

Отырмын, ойбай, зар жылап.

Төртқары боз көйлегің

Киіп кеттің жалбырап[230].

Жуылып, тазаланған мәйітті үйдің ішінен шығарарда аяғымен шығарып, босаға алдында кідіртудің мәні әртүрлі тұрғыда түсіндіріледі: бір жағынан, марқұмның үй-ішімен қоштасуын білдірсе, екіншіден, енді өлім қайталанбасын деген сақтану шараларын білдірген.

Жаназаға жиналған жұрттың ішінен 5-7 атаның ұрпағынан бір-бір адамның сүйекке түсілуі келісіледі, я ол жайлы марқұмның өзі өсиет етеді. Жуындырып болған соң мұсылмандық салт бойынша жаназа шығарылады. Бұл рәсімнің фидия кейде «даур», «искат» деп аталатын міндетті бөлігі мұсылмандық деп саналғанымен, оның негізі исламнан ерте дәуірдегі көшіру ғұрпынан бастау алады. Себебі, Құранда біреудің күнәсін біреуге аудару жоқ, әркім тіршілігіндегі өз іс-әрекетіне сай Алла алдында өзі жауап беруі тиіс.

Ақыреттелген мәйітті кілемге орап, сыртынан тағы үш жерден байлап, жаназасы шығарылады. Жиналғандар тік тұрып (азан айтылмайды, еңкеймейді), жаназа намазын оқиды. Марқұмды үйден шығарарда әйелдер міндетті түрде айғай салып, дауыс қылады.

Бұрын марқұмды қабірге дейін жеткізу үшін Қазақстанның оңтүстік, батыс аймақтарының қазақтары мен Орта Азиядағы кейбір халықтарында арнайы «табыт ағаш» қолданылған[231]. Ал бір өңірлерде табытты ақ киізден басылған арнайы киіз ауыстырады. Ол «ақ киіз», «иман киіз», «табыт киіз» деп аталады. Бастапқы кезде бүкіл ру үшін бір киіз басылса, келе-келе әрбір үйдің өзінде болуы міндеттеліп, өлімнен тыс уақытта қадірлі жерде, жүк арасында жинаулы тұрған. Жерлеуге пайдаланылған киізді түнде «жұлдыз көрсін» деп, далада қалдырған. Жерлеу салтына қатысты өлеңдерде «табыт ағаш» ұғымы көбірек сақталған.

Бұл – құданың құдіреті,

Аяғы жоқ, ері жоқ,

Ағаш атқа мінгізді[232].

Таққа мінген патшалар,

Таңылмай қалмас табытқа.

Жатқызбас кімді бұл тақтай?![233].

Өлікті лақатқа түсірген соң кебіннің басы, ортасы және аяқ жағында байланған жерін шешеді, бұл кезде сыртта тұрған адамдар қабірдің жас топырағынан бір-бір уыс топырақ тастаған соң лақаттың аузын қыш кірпішпен жабылып, сыртқы үйін топырақпен толтырғаннан кейін Құраннан сүрелер оқылады.

Жерлеп болған соң, қабірден 40 қадам өткен соң оқылатын Құран сүрелерінің мәні: қабірге Мүңкір-Нәңкүр келіп, марқұмнан сауал алғанда оған демеу көрсету. Қабірдің ішкі жағы кейде шектеулі формада түсінілсе, бірде шексіз кеңістікті білдіреді. Пәни мен бақидың аралық шекарасы деп есептелетін – қабірге көму о дүние жер астында деген түсініктерді бекіте түскен.

Лақаттап жерге салған соң,

Айласыз жүдеп, көнемін[234].

Бағланым жатыр молада,

Үстінен топырақ үйіліп[235].

Қамқорым жер астына түскеннен соң,

Қайғырмасқа не шара?[236].

Жерлеу барысында о дүние орыны жайлы көне түсініктерге мән беріледі. Мысалы, о дүниені күннің батыс жағымен байланыстыру, мүрдені күн аумай тұрып көму, марқұмның басын күнбатысқа қарату – таңертең ерте, күн батарда дауыс қылу күн культіне байланысты туған түсініктер.

Исламға дейін мәйітті жерлеп болған соң аттарына мініп, ауылға таянғанда, өлік шыққан үйге ат қойып, «ой, бауырымдап» жылап келіп, иесіз қалған үйді қамшымен сабалап, әйелдермен көрісіп жылайтын әдет болған:

Бір ауыз сөзін есітпей,

Артықша болды арманым.

«Ой, бауырым» деп ат қойып,

Күңіреніп кетті жан-жағым[237].

Естігенде жыласып,

Ауылға бір-ақ ат қойды

Бір ауыл елдің аумағы[238].

Мәйітті қойып келген күні кешкісін құтпан намаздан соң оқылатын 4 ракат намазды да «Ысқат» деп атайды. Өлік шыққан үйге жетісіне, қырқына, жылына дейін үздіксіз адамдар келіп, Құран оқу парыз саналады.

Одан әрі қарай бірінен соң бірі жалғасатын аза тұту рәсімдерінде көне түсініктер мен исламдық ұғымдар қабат көрініс табады. Аза тұту – жерлеу салтының ежелден келе жатқан міндетті, құрамдас бөлігі. Ол бүкіл дүниежүзі халықтарында болған. Құранда аза тұту уақыттары туралы ештеңе айтылмаған. Оның негізі өлім процесінің түрлі сатыдан тұратындығы жайлы ежелгі түсініктермен байланысты, яғни исламнан көп бұрын пайда болған. Аза тұту исламды ұстанбайтын елдер салтында да бар[239].

Марқұм жерленіп, қонақасы берілген соң, жетісі, қырқы, жүзі (кіші жүз ішінде ғана) және жылы өткізіледі. Бұл уақытта қаза шыққан үйдің адамдары азалы деп саналған. Азалы үйдің адамдары жыл уақыты өткенше жиын-тойға бармаған, қуанышты жағдайға байланысты шаралар кейінге шегерілген. Қазақ арасында жалпыға ортақ аза тұтудың символдық белгілері қалыптасқан.

«Бұрын аза тұту бір жылға созылған. Қаралы үйдің сол жақ жабығынан қара шүберек байланған найзаның ұшы шығарылып, ол шүберектің түсі қайтыс болған адамның жасына байланысты өзгеріп отырған. Мысалы: жас жігітке қызыл шүберек, орта жастағы жігіт ағасына қара шүберек, жасы келген қартқа ақ шүберек байланады»[240]. Сонымен бірге үйдің ішіне өлген адамның ер-тұрманын, сауыт-сайманын, тәуір киімдерімен басқада бұйымдарын іліп, көрсетіп қоятын болған. Мұндай үйге кез келген адамның бас сұғып, Құран оқып, көңіл айтуы міндет саналған.

Исламдық түсініктердің ықпалынан әуелгі мәні өзгеріп, кейінгі замандарда жойылған салттың бір саласы – тұлдау рәсімі. Оның мәні: марқұмның атының жал-құйрығын күзеп, жылына сою, киімдерін, құрал-сайманын іліп қою, найзасын сындыру, ақырғы рет жоқтап, жылау.

Оның бастауы көне наным-сенімдегі өлген адамның тірі адамдармен байланысы үзілмейді, әсіресе, белгілі бір уақыт аралығында марқұмның образын «қуыршақ бейне» ретінде сақтау керек деген ұғымнан туып, оның өзі түрлі даму сатыларынан өткен: марқұмның бас сүйектерін іліп қою, тастан, ағаштан бейнесін мүсіндеу, марқұмның тірі орынбасарын тағайындаумен ол адамның өзіне тиесілі заттарды қолдануға тыйым салуға дейін жалғасқан[241]. Тұлдау рәсімінің міндеті – өлі мен тірінің арасындағы байланысты біржола үзуді мақсат ететін ең соңғы және аса маңызды ғұрыптық рәсімді атқару.

«Тұл» сөзі қырғыз тілінде өлген адамның кескінін бейнелейтін «қуыршақ», «жесір»[242], көне түркі тілінде жесір әйел деген мағынаны білдіреді[243]. Ал қазақ тіліндегі мағынасы жетім қалу, бас иесіз қалу дейтін мәнде қолданылады.

Исламдық көзқарастардың ықпалынан адам образын нақтылы бейнелеуге тыйым салынған да, салттың сарыны «тұл – ат, тұл – әйел, тұл – дүние» дейтін көркемдік образдарда ғана сақталып қалған. Мәселен,

Құнтсызда жұныт қу ішік

Киілмей, «тұлға» ілінген[244], -

немесе:

Жесір де болып «тұл» қалды

Екі бірдей алғаның[245], -

деген жолдарда «тұл» сөзінің көне мағынасы айқын танылса, кейінгі кездердегі жоқтау өлеңдерінде «тұлдың» ауыспалы мағынасы көбірек қолданылады. Мәселен:

Дата добавления: 2015-06-04