Хайуанаттар туралы ертегі 5 страница

Сондай-ақ, жырдағы Қазан атауына байланысты да әрқилы пікірлер тұжырымдалған[714]. Мұның барлығы Қобыланды жайындағы нақтылы тарихи жазба деректің жоқтығынан туындаған пікірлер. Алайда, жырдың тарихи тұтастануға түсуінің нәтижесінде қыпшақ руының ұзақ тарихы сығымдалып, жинақталып, оның үлкен ұлыс болып көркейген, кейін ыдыраған, қазақ хандығының құрамына енген даму тарихын қамтыған. Эпостың Дешті Қыпшақ руларының біртұтастықтағы бірлігін көрсетуге ұмтылғандығының дәлелі – қият-қыпшақ ру батырларының бірігіп, ноғайлы жұртын жаудан қорғауы. Қыпшақ-қият руларының қарым-қатынасының өзі де түрлі тарихи кезеңдерді қамтиды. Тарихтағы қият руы «Оғызнамада» оғыз тайпаларының негізін құраған рулардың бірі ретінде көрінсе[715], Рашид-ад-динде қият қиян атауының көптік түрінде алынып, моңғол тайпаларының көне атауы, кейін түрлі этносқа жіктеліп, жаңа мағына иеленген, ең алғашқы атауы қолданыстан шыққан, қыпшақ руының бірі[716] деп есептелінеді. Х ғасырда оғыз-қыпшақтар көрші тұрса, Қыпшақтардың батысқа жылжуы күшеюі себепті оғыздар мекендеген жердің аясы тарылып, оғыздардың бір тобы Балқанға ығысса, бір тобы Қыпшақтың құрамына еніп, ХІІ ғасырға дейін Ертіс пен Дунай аралығындағы ұлан-ғайыр жерді алып жатқан Дешті Қыпшақ ұлысының құрамында өмір сүрген. Жыр бөлінуді емес, рулық-тайпалық бірліктің тұтастығын жақтағандықтан (Қият пен Қыпшақтың бірлігін) – Қараман мен Қобыландының бірлесіп жауға аттануына баса мән береді. Өйткені, Дешті Қыпшақтың бір орталыққа бағынған мемлекетке айналмауына құрамында түрлі этникалық ерекшеліктердің болуы мен қоныс аударудағы жүйеліліктің сақталмауы, тайпалық одақтар бірлігінің әлсіздігі әсер еткен. Демек, алдымен тайпалық-рулық бірлік идеясын көтерген жыр туған.

Яғни қазақ болып құрылғанға дейінгі түрлі түркі бұтақтарының арасындағы бірігу мен бөліну, тең достық қарым-қатынас процестерінің ұдайы жүріп отырғандығын ескерсек, эпос соның ішінде бірігу идеясын алғы кезекке шығарады. Қият Қараман мен қыпшақ Қобыландының достығы – осының айғағы. Қият пен қыпшақ қатынасының қай кезеңіндегі оқиға екендігі емес, эпос үшін түбі бір туыс, рулардың «бір жеңнен – қол, бір жағадан бас шығарып», ортақ жауға аттанған сәті маңызды. Сондықтан жыр екеуін «жылы бірге құрдас, ел қамын жеген мұңдас» етіп көрсетеді.

Замандасым, мұңдасым.

Заманы бірге сырласым,

Жылы бірге жылдасым,

Жасы бірге құрдасым[717].

Бұл – жырдағы тарихи тұтастанудың бірінші сипаты.

Алтын Орданың ыдырау дәуірі мен онан кейінгі кезеңдерде қияттар оғыздардың емес, қыпшақтардың құрамында аталса, орта ғасырдан қазірге дейін көшпенді өзбектерде ғана қият руы сақталған. Яғни Алтын Орданың ыдырау кезеңінде қияттар толық қыпшақтанып, кейін қазақ хандығына емес, өзбек, қарақалпақ тайпаларына кеткен. Жырда ру-тайпа арасындағы жікшілдік те қылаң беріп қалады. Ол Қобыландының арқасында мол олжаға кенелген Қараман қолының ішіндегі мына бір көңіл-күй арқылы беріледі.

Ақылдасты көп қият:

Жалғыз атты қыпшақты

Өлтіріп кетсек нетер, – деп[718].

Алайда, жырда бұған аса мән берілмей, жәй күңшіл, өресі тар жандарға тән жағымсыз ой ұшқыны ретінде ғана көрініп, Қараманның қаһарлы тоқтамымен сап тыйылады. Яғни жырдың бірнеше заман батырын бір батырдың маңына жинақтауға тырысатын тарихи тұтастану тәсіліне құрылғандығының мысалы: осы Қараман мен Қобыландының бірлігі. Қараманның 40 мың қолымен өзі аттанып кетпей, Қобыландыға хабар беріп, ең болмағанда, батасын алып кету тілегі аға батырды ұлық тұтқан ерлік салтының бұлжымас заңы. Әйтпесе, Қараман да ел намысына туған, ержүрек батыр. Ол туралы жырда:

Ұйқы көрмей түн қатты.

Ноғайлыны алды деп

Сүйекке таңба салды деп[719], –

баяндалады. Тіпті, бұл тұстағы Қараманның ел шетіне жау тисе бір сәт те қарап тұра алмас, батырлық мінезі Қобыландының өзінен де басым көрінеді. Атын баптап жатқан әйелінің сөзіне қарайлап қалған Қобыландыға Қараман айтатын «басыңда билік жоқ» дейтін сөзі Қобыланды намысының қозғаушы күші ғана емес, жаугершілік замандағы батырлар сипатының аса мәнді қасиеті.

Батыр мінезіне тән шарт пен ант – Қобыландының семсерімен серттесуінде толық көрініс тапқан. Жыр идеясының рулық-тайпалық, этникалық топтар бірлігінің аумағынан асып, жалпы түркі жұртының бірлігін уағыздауға негізделгені (тарихи тұтастанудың тағы бір кезеңі) – екі батырдың Ноғайлы елін жаудан азат етуіне байланысты көрінеді. Алтын Ордадан бөлініп шыққан бір тектес көшпелілерді біріктірген бұл кезеңде бұрынғы көшпелі рулық-тайпалық кезеңдегі фольклорлық мұралардың ішінде батырлық эпостар да қайта түлеп, тарихи белгілерін молайтып, жаңғырған.

Ноғай ордасы мен Қазақ хандығының негізін құраған рулар екі хандыққа да ортақ болғандықтан, Ноғайлы ыдырағанда көптеген рулар қазақ хандығына оңай кіріккен. Барлық ұлыс пен Орданың ыдырауына билік үшін күрес, ішкі алауыздық себеп болған. Бірақ жыр үшін ол маңызды емес. Ол әртүрлі ішкі қақтығыстар мен көзқарастарды емес, Ноғайлы дәуіріндегі татулық пен бірлік мүддесін қорғап, елдікті, бірлікті жақтаған батырлар мен оқиғаларды ғана іріктеп алған. Өйткені Ноғайлы дәуірі – халық санасында туыс рулардың бір әке-шешенің балаларындай тату тұрған, ішкі алауыздыққа жол бермей, тұтастықта болған дәуірі ретінде идеалға айналған. Ноғайлыны жау шапқанын естігенде өз жұртындай сезініп біріге, тізе қосып, жорыққа аттанған Қараман мен Қобыланды ісі – осының айғағы. Әрине, Қобыландының образын даралай түсу мақсатында әрі Тайбурылды дәріптеу үшін оның 12 күн бұрын озып кетуі, жалғыз өзі соғысуы сияқты эпизодтар баяндалған.

Жырда «қыпшақ жақын рулардың тұтас одағы болып көрінбей, жеке ру ретінде ғана көрінгенімен»[720], Қобыландының іс-әрекеті ру-тайпа батырының аясына сыймайды. Ол өзінің бастапқы пайда болғанынан кейінгі замандардағы тарихтың елеулі кезеңдерін өз бойына тоғыстырып, ру мүддесін жалпы ел мүддесіне дейін жеткізген батыр ретінде дәріптеледі.

Жырдағы жау бейнелері де сан уақыттың тезінен өтіп, талай тарихты қамтыған жинақтаушылық мәнге ие. Негізгі жау типтері – қызылбас пен қалмақ. Эпикалық жаудың діні, тілі, салты, күн көру, кәсібі де басқа болып суреттеледі. Жырдағы Қобыланды елінің негізгі кәсібі – малшылық. Ал жау жақтың тұрмысы отырықшылық, тіпті көшпелі өмір салтындағы қалмақтардың өзін осы тұрғыда суреттейді.

Батыр ең алғаш ерлікпен үйлену сапарында Қызыл ермен алысса, Ноғайлы жұртын құтқаруда қызылбас Қазан батырмен соғысады. Осындағы «Қызылбастар» туралы С.А.Қасқабасов: «Қызылбас атауы» – ІХ-Х ғасырлардағы селжүк оғыздары мен қыпшақтардың тайталасы кезінде селжүкшілер басына қызыл матамен тысталған бөрік кигендіктен «қызылбас» атанған. Кейін Аббас шах кезінде қазақ сахарасына шапқыншылық жасаған түріктер мен ирандықтардан құралған қалың қолдың сарбаздары «қызылбас» деп аталған[721], – деп тұжырымдайды. Типтік дәрежедегі эпикалық жауға айналған қызылбас жұрты жырда:

Қазақ десе оқ атқан,

Қабағына қар қатқан.

Кірпігіне мұз қатқан[722], –

деп сипатталады.

Ал, Қараман мен Қобыланды соғысатын Көбікті реалды жау ретінде аталғанымен, оның мифологиялық сипаты басым. Себебі, өзінің де, баласы Біршымбайдың да «шапса қылыш, атса оқ өтпейтін» батырлығының себебі – көне «көп жандылық туралы» мифтік түсініктермен астасып жатыр[723]. Мысалы, Көбіктінің жаны кіндігінде болса, Біршымбайдың жаны – желкесінде, оны бірге туған Қарлыға ғана біледі. Қобыландыны қосқанда Ноғайлының төрт батырына дес бермей тықсырған Біршымбай әрекетінің себебі: оның адами болмыстан гөрі мифологиялық табиғатының басымдығында.

«Қобыланды батыр» сюжетінің рулық-тайпалық дәуір мен ноғайлы заманы тұсында ғана емес, қазақ елінің жеке хандық құрып, өзінше мемлекет болған тұсында да тарихи тұтастануға түскендігіне – қалмақпен соғысуы дәлел. Ол: Қобыландының өзінің қалмақ Алшағырмен соғысып, елін азат етуі және оның балаларымен қосылып, қалмақпен соғысуы. Яғни мұнда қалмақ-қазақ соғысының ұзақ тарихы, елін, жерін сырт жаудан қорғаған батырлар күресінің жиынтық мәні бар. Жырда шежірелік тұтастанудың екі түрлі мақсаты, «батырды дәріптеу мен ұрпақтардың, ата мен баланың, аға мен інінің ынтымақты болуын ардақтау, туыстық қарым-қатынастың үзілмей, тығыз байланыста болуын көксеу»[724] де толық көрініс тауып, «қалмақты қуып тықсырған, қалың қазақ елдерін қайта орнына қондырған» әкелі-балалы батырлар ерлігі дәріптеледі. Атадан ұл туып, атаның ісін жалғастыруын халық көңілі тілегендіктен, әке кегін кейінгі ұрпақтың алуы, ерлік ісін жалғастыруы патриархалды-феодалдық түсінікте қалыптасқан қағидаға айналған. Жырдағы:

Беске келген баланың,

Күндіз-түні қайғырып.

Жау түседі есіне[725] –

деген жолдар осыны аңғартады. Қобыландының екі әйелінен туған екі батыр ұлының ерлігін жырлап, оған батырды куәгер ететін жыр табиғаты да осы заңдылықтан туған. Жауға аттанар алдындағы батыр ұл Бөкенбайдың:

Сабырлық қыл, демің ал,

Батаңды бер біздерге[726] –

дейтін сөзі әке ерлігінің заңды жалғасы. Өйткені, «Шежірелік тұтастану – жай ғана ермек емес, логикалық әрі жалғастық бірлікті сақтаған көркем заңдылық»[727]. Қобыландының балаларына берген батасындағы:

Әділдіктің жолында

Халық үшін қасық қаныңыз,

Халық үшін құрбан жаныңыз[728], –

дейтін ойлар бүкіл эпос мұратын айқындайды.

Демек, жыр батырлардың басын үлкен халықтық мақсатқа жұмылдырып, бір арнаға тоғыстыратын эпикалық тұтастануға түсіп, заманы алысты жақындатып, бір мерзімге жинақтап – бірлік, татулық идеясына бағындырған. Негізгі сюжеті – көне замандарда пайда болған «Қобыланды» эпосы рулық-тайпалық эпос деңгейінен көтеріліп, Қазақ хандығы дәуірінде классикалық эпос ретінде қалыптасты деуге болады. Өйткені, бұл кезеңде жалпы халықтық идея басты мән иеленген. «Қобыланды өз руының да, бүкіл түркі халқының бүтіндігіне де қызмет істейді»[729].

Эпостың өзге жырлардан өзгешелендіретін көңіл аударарлық тұсы – әйелдер образына байланысты. Жырдағы Аналық, Құртқа, Қарлыға, Қарлығаш бейнелері Ә.Бөкейхан мақаласында әдеби тұрғыдан талданған[730]. Мұнда батырдың жолына бөгет болып, жаулықтың түрін жасайтын жалмауыз кемпір мен мыстан бейнелері жоқ. Тіпті, жер дүниенің құпиясын білген Көклән кемпірдің өзі батырға жақсы хабар беріп, жағдай жасайды (Сүйіншалы нұсқасы). Тұтастай алғанда, жырдағы әйелдер бейнесінде көне заманғы анаеркі қоғамының белгілері мол сақталып, ол кейінгі дәуірлердің талап-тілегімен үйлескен түрде, өзгеріске түскен. Мысалы, батырдың ерлікпен жеңіп алған жары Құртқа бойындағы сәуегейлік, көрегендік (батыр мінер тұлпарды енесінің ішінде жатқанда тану, батырдың алдындағы бөгеттермен, ел-жұрттың болашақтағы хал-күйін алдын-ала болжау, ер-азаматтың қару-жарағын жабдықтау әрекеттері) дамыған матриархат заманынан келе жатқан қасиеттер. Ол кейінгі патриархалды-феодалдық қоғам талап еткен ер-азаматтың қамқор серігі, отбасының ұйтқысы қасиеттерімен молыққан. Полигамиялық патриархалды үлкен отбасындағы бірлік пен татулықты ұйытқан әйел бейнесінің бар қасиетін халық Құртқа бойына жинақтаған. Бұл – жырда: Қобыланды мен Қарлыға арасына ғана емес, балаларымен Қарлыға арасына дәнекер болу, Қарлығаны алып келе жатқан батырдың алдынан шығып, еріне құтты болсын айтып, Қарлығаға мейірім көрсету, өз баласын оның бауырына салып, оны босандырып, баласын өз баласындай асырап-бағуға байланысты үлкен аналық жүрегін суреттеу арқылы өрнектелген. Көне заманнан келе жатқан (бұрын батырдың қарындасы, әпкесі, кейін жұбайы) батырдың қару-жарағын жабдықтау дәстүрі батырға ғана емес, оның балаларына дейін жалғасады. Сондықтан Бөкенбай мен Киікбай жауға аттанарда Құртқа:

Бадана көзді ақ сауыт

Қойып едім будырып,

Екеуіне ақ семсер

Балдағын малып алтынға

Қойып едім құйдырып[731], –

дейді. Яғни Құртқа бойында рудың әдет-ғұрып, дәстүрлерінің сақтаушысы, сәуегейлік қабілет пен сиқырлылық қасиетке ие әйел-шаманнан қалған белгілер бар. Көне анаеркінің сілемдері Қарлыға бейнесінде мол сақталған. Оның іс-әрекеттерінде көне анаеркі заманындағы кәмелеттік сынақтан өтіп, (қару меңгеру, батырлық дәстүрді үйрену) ер жігіттен кем ерлік көрсетпейтін[732] батыр қыз бен тайпааралық соғыстарда тәуелсіздік үшін соғысатын жауынгер әйел[733] сипаты бар. Ғашығы үшін туған әкесі мен інісінің осал тұсын көрсетіп, олардың ажалына себепкер болған Қарлыға әрекетінің сыры фольклорлық сана тарихымен байланысты. Онда көне рулық заманның өзге руға ұзатылатын қыздың жанын «өлтіріп – қайта жасау», өзге рудың адамы ету (экзогамиялық неке) мақсатындағы «ендіру», «сіңдіру» ғұрыптарының әсері бар. Қарлығаның адам жанының құпиясын білуі мен Қобыландыға өкпелеп, ел-жұрттан оқшауланып, тауда жалғыз өзі шатыр тігіп жатуы да – дүниенің аралық шекарасын күзетіп, жалғыз дара өмір сүретін әйел сипатындағы рух-ие образынан қалған белгілер. Алайда, жырда мұның барлығы батыр, ержүрек қыз Қарлығаның – әйел Қарлығаға айналу бейнесін сомдауға жұмсалған. Соншалықты батырлық пен қасиеттің иесі Қарлыға – Құртқа алдында сыпайы да сынық мінез иесі. Жыр патриархалды-феодалдық қоғамның отбасылық этикасына сәйкес оны Құртқа образымен туыстастырған:

Қарлыға, Құртқа көрсетіп

Қалың қыпшақ еліне

Татулықтың белгісін.

Мақсатқа жеткен осылай

Елге жайып үлгісін[734].

Өйткені, отбасындағы әйелдердің татулығы – олардың ұрпақтарының татулығының кепілі. Жыр әйелдің ақылы мен парасаты батырлық рух жалғасуының, бір атадан тараған үрім-бұтақтың бауырмалдығы мен бірлігінде маңызды рөл атқаратынын алға тартады. Мұның өзі жалпыхалықтық бірлік, тұтастық ұғымымен астасады.

Жырда көне түс көру мотиві де түрлі мазмұнда: 1) болашақ батырдың дүниеге келуін хабарлау; 2) сапарда жүрген батырға жау шапқан елінен хабар жеткізу; 3) еліне келген батырды қарындасы Қарлығаш пен жары Құртқаның түс көрумен сезінуі арқылы көрінеді. Сюжетте бұл мотив композициялық тәсіл ғана емес, елі үшін еңіреген ерлерді орта жолда қалдырғысы, қиянатқа шалдырғысы келмеген халық көңілінің бір парасы. Көне мотив осы көркемдік мақсатқа пайдаланылған.

Жырдың өн бойынан үзілмейтін арқау – батыр мен оның ұрпақтарының малшылық-бақташылық кәсіпке қатысы. Қобыландының өзі қалыңдығын әкеле сала жылқышылар қосына аттанып, жау хабары шыққанша сонда жатса, балалары да алыстағы мал табынында болып, тірлік кешеді. Мал шаруашылығын тірек еткен көшпелі тіршілікті дәріптеу идеясын жыр Тайбурылға байланысты суреттеулерге сыйғызған. Батырдың «жаны мен тәні» іспетті тұлпарына «тіл бітіру», құс секілді ұшыру, адами қасиет дарытудың көне сипаттары мен кейінгі замандардағы мәні де қатар өрілген. Эпостағы «құл» атауы қосарлана айтылатын Естеміс бейнесі де өзгешелігімен сипатталады. Өйткені, мұнда өзге жырларға байланысты айтылатын «өзге жұрттың қолға түскен адамдары»[735] және «іштен шыққан» жау («Алпамыстағы» Ұлтанқұл) мағынасына кереғар сипат танылады. Естеміс Тоқтарбайдың жылқысын баққан тоқсан құлдың басшысы, өзін, ұрпағын батырлық қасиеттерге баулушы, батырдың жаумен арасындағы хабаршы ғана емес, қажет кезінде қолына қару алып, жауға аттанған ержүрек батырлар санатында (қалмақпен соғыста) да көрінеді.

Жинақтай келгенде айтарымыз: «Қобыланды батыр» жыры – рулық- тайпалық дәуірде туып, қалыптасып, Ноғайлы дәуірінде де кең қанат жайып дамыған, Қазақ хандығы тұсында кемелденіп, толысқан эпикалық мұра. Негізгі идеясы – ішкі алауыздықты айыптап, ел болып ұю үшін бірлік пен татулықты ту еткен ерлерді ардақтау. Осы мақсатқа сәйкес өткен тарихтың аса мәнді тұстарын ғана тұтастандырып, оған алдан күткен арман-аңсарын қатар өріп, ру-тайпалық санадан елдік өреге дейінгі сана дамуын көрсететін аса құнды мұра. Елдің шешуші сәттерде өзінің тарихи жадындағы ерлік рухына иек артатыны, жырдың кейіпкері мен оқиғасын нақтылы тарихпен теңестіруге талпынатыны белгілі. Мәселен, ХХ ғасырдың басында Қобыланды бейітін тілге тиек етіп, ой айту[736] мен бүгінгі кезеңдегі «Қобыланды қорымының» табылуына байланысты пікірлер осының айғағы. Алайда, фольклордың тарихқа өзінің қалыптасқан заңдылықтары тұрғысынан қарайтындығына эпос табиғаты дәлел бола алады.

Едіге

Алтын Орда мемлекетінің соңғы кезеңінде өмір сүрген белгілі әмір, дарынды әскери қолбасшы, көрнекті қайраткер Едіге (1340-1419) туралы халық жырларын зерттеген бұрынғы-соңғы ғалымдар ондағы оқиғалардың желісі тарихпен үйлесіп те, үндесіп те, тіпті, тіндесіп те жататындығын бірауыздан мойындаған[737].

Белгілі ғалым Б.Кенжебаев «Едіге» жырының екі түрлі ерекшелігін атап өтеді. Оның байқауынша, алдымен, «Едіге» жырында тарихи шындықтар бар, екіншіден, «онда қазақтың басқа батырлар жырында сирек кездесетін бірсыпыра миф-ертектер, легенда-әңгімелер» бар[738].

«Едіге батыр» жырының бір тамаша жері – онда тарих, тарихи оқиға, тарихи адамдар аттары әрі көп ұшырайды, әрі азды-көпті дұрыс сақталған. Тарих, тарихи оқиға, тарихи адамдар аттары қазақ халық батырларының басқа ешқайсысында да «Едіге батыр» жырындай көп, дұрыс көрсетілмеген деуге болады. Өйткені, «Едіге батыр» жырындағы Едіге, Тоқтамыс, Сәтемір, Нұрәлін, Қадырберді, тағы басқа адамдар болсын, осылардың арасындағы қарым-қатынас, әңгіме, соғыс, аударыспақ болсын, бәрі де шын болған, тарихи адамдар, тарихи оқиғалар»[739] деп түйіндейді Б.Кенжебаев. Дұрыс-ақ. Бірақ біз Едіге туралы жырлардың нұсқалары өзара айырмашылықта, сонымен бірге осы жырдың поэтикалық бітімі дәстүрлі қаһармандық эпостан да өзгешелікте екендігін байқаймыз. Мәселенің бұлай болуы – жырдың қалыптасу стадиясына, жанрлық тұрпатына, тіпті, тарихи оқиғаның ізі суымай жатып пайда болған кенже эпос екендігіне байланысты болса керек. Атап айтар болсақ, ғылымда классикалық деп саналған Ш.Уәлиханов нұсқасы тарихи жырға мейлінше жақын, ал, Мұрын Сеңгірбайұлы мен Нұртуған Кенжеғұлұлы нұсқасы қаһармандық эпосқа, Г.Н.Потанин[740], Ә.Диваев[741] пен А.Белослюдовтың[742] қара сөз нұсқасы хикая-ертекке жатады.

Мәселен, Ш.Уәлиханов нұсқасында Алтын Орда мемлекетінде өріс алған саяси шиеленістер, ордадағы тақталастың азапты ақыры трагедиялық шешіммен суреттеледі. Шынын айтқанда, қазақтың басқадай ешбір жырында ордадағы талас-тартыс, хан мен бидің текетіресі, яғни ақсүйек алпауыттардың билік үшінгі бітіспес қақтығысы мұндай дәрежеде әңгіме болмайды да. Әрине, бұл эпикалық дәстүрде сирек кездесетін соны сипат еді. Жырдың негізгі кеңістігі – Тоқтамыс, Едіге, Сәтемір (Шах Темір) үшеуінің ортасындағы геосаяси ойынның алаңында өрістейді. Тақырып ауаны сарайдағы саяси тартыс болғандықтан жырда көшпелі мемлекеттік дәстүрде қолданылатын символдар да шешуші мәнге ие болып отырады. Жырда эпикалық дәстүрдегі Отанға көзалартқан сыртқы жау мүлде жоқ, керісінше «бір жұрттың ішіндегі екі мықтының тайталасы әңгімеленетін»[743] болғандықтан оқиғалар әдеттегідей динамикалық қарқынмен ширығып, өріс ала алмайды, сол себептен бұнда рәміздер, тұспалдар, психологиялық шендестірулер үлкен қызмет атқарады. Әлбетте, қаһармандық жырда батыр сыртқы жауды қуады, жеңіске жетеді, нәтижесінде елін бақытқа кенелтеді. Ал, біз талдап отырған нұсқада керісінше – Едіге өз елінен безінеді, бөтен жұрттың патшасы Сәтемірді паналайды, қайтадан келіп, өз әміршісін жаулайды. Жырдың нақтылы тарихи шындықпен қабысып тұрған бір тұсы да осы болса керек. С.Сейфуллин «Өзге батырларды, мысалы, Қобыланды батыр, Шора батыр, Ер Тарғын, Қамбар батыр, Алпамыс батырларды дәріптеп, батыр атап, жыр қылғанда сол заманда Ноғайлы елінің жауласып жүрген бөтен дінді «кәпір» елдерімен, «қалмақ елдерімен» соғысып, соларға қайрат көрсетіп, бөтен жауды жеңгендерін айтып әңгімелейді. Ал, Едігені дәріптеп, батыр қылып мақтағанда Ноғайлының өзінің ұлы ханы саналған Тоқтамыс ханды қуып, орданы басып алып, Тоқтамыстың Кәнікей, Тінікей атты екі қызын алғанын айтып батыр қылады. Бір ханды қуып, оның орнына екінші төрені хан қылу тарихта, әсіресе, Алтын Орда, Ноғайлы тарихында аз болмаған іс»[744] деп жазады. Қайнаған тарихи оқиғаны көзімен көрген әу бастағы жырлаушы да басқаша айтып, өтірікші бола алмаған секілді. Өйткені, жырда эпикалық уақыт дәстүрлі бақытты түйінмен тұйықталмайды, керісінше трагедиялы халде аяқталады. Мәселен, бас кейіпкер Едігені өз ұлы Нұралын қаһарланып, көзін шығарып, қолын сындырады. Тоқтамыстың ұлы Қадырберді әкесінің кегін қайтарғалы соқыр Едігенің кеудесіне мініп, үш секіріп, масқаралап, содан кейін әкелі-балалы екеуі қорланып өлгенін жыр айтады[745]. Арғы тегі перімен байланыста делініп дәріптеліп отырған Едігеге ақырында осылайша күдік келтіріп, жыр аяқталады. Яғни Едіге эпикалық мінсіз кейіпкер емес, ол ұлы хан Тоқтамыспен билікке, өз ұлы Нұралынмен қызға талас қылған пенде ретінде суреттеледі[746]. Әрине, жырда тарихи оқиғаның ірі қаңқасы, ұлы соқпақ-сүрлеуі бейнеленгенімен, ол тарихтың дәлме-дәл көшірмесі емес, керісінше, тарихқа халықтың берген бағасы, әдетте, бұл мақсат эпикалық көркем дәстүр аясында орындалады. Мәселен, Тоқтамыстың ұлы Қадырберді Едігені шайқаста өлтіргені туралы деректер бар[747]. Бірақ бұл шындық жырда поэтикалық дәстүрге сай өрнектеледі: Қадырберді соқыр Едігенің кеудесіне мінеді, намысына тиеді, содан ол қорланып, өмірден өтеді. Тегінде, Едіге билікке келгеннен кейін Алтын Ордаға белгілі уақытта тыныштық орнатқаны да, «жасақ пен төре»[748] деген әйгілі заң шығарып, әділетті би болғаны да, балаларды құлдыққа сатуға тыйым салып,[749] әжептәуір озық реформалар жүргізгені де тарихи жылнамаларда көрініс тапқан. Сондықтан да жыр Тоқтамыс пен Едігенің тартысын кеңірек шеңберде қарағанда «әділетсіз хан мен ақылды би» арасындағы күрес ретінде сомдайды. Қарадан туып, «ел қамын жеген» Едігені азуы алты қарыс ақсүйек Тоқтамысқа қарсы қою үшін оның тегін күшейту мақсатында аққу кейпіндегі періден туған етіп те суреттейді. Едіге билікке жеткен кезде де қарадан туғандықтан хан болуға хұқығы болмаған, сол себептен ол өзіне қолайлы төрелерді алма-кезек таққа отырғызып, сыртынан басқарған. Тарихи Едігенің де, оның ұрпақтарының да ханның тұқымымен қаншама арпалыса алатын алғырлығы болғанымен, басты міні осы еді. Сол себептен де Едігенің аңыздық тұлғасын жасаған жыршы да, кезінде қолдап, соңынан ерген халық та сүйікті ерінің түпкі тегін перімен немесе ислам әулиесі Баба Түкті Шашты Әзизбен байланыстыруы[750] – ежелгі мифтік түсініктерге арқа сүйегендік еді. Шынтуайтында, жырдың тарихилығын мүлде басқа арнаға бұрып, көркемдік міндет атқарып тұрған осы мифологиялық сарындар. С.Сейфуллиннің тілімен айтқанда, осынау «қоспа ертектерін, жапсырма «кереметтерін» былай тастағанда»[751] жыр сюжеті, негізінен, тарихпен үндеседі.

Дата добавления: 2015-06-04